Ανθολόγηση: Ρούμεν Μπαρόσοβ
Μετάφραση: Γκέντσο Μπάνεβ & Ομάδα φοιτητών ΕΚΠΑ (Γεωργία Βιτζηλαίου, Σοφία Ζούμπα, Ντόρα Λάμη, Σοφία Μουρατίδου, Σουζάν Μπαϊράμ, Ελένη Μπεναρδή, Κλαούντια Μπραν, Ιωάννα Παπαδοπούλου, Μαρία Πουλιακάκη, Ιβάν Σιράς, Άννα Σπηλιοπούλου, Ιρίνα Σταματοπούλου, Έβα Σταυρουλάκη, Βασιλική Φουντούκου, Μαρία Χρονάκη)
Eισαγωγή: Γιορντάν Εφτίμοβ
*
Βασίλ Βίντινσκι, Μανόλ Γκλίσεβ, Στέφαν Ιβανόβ, Μαρία Καλίνοβα, Ρενέ Καραμπάς (Ιρένα Ιβανόβα), Ρόσεν Καραμφίλοβ, Ιβάν Λάντζεβ, Ρενέτα Μπακάλοβα, Ιβάν Ντιμιτρόβ, Ιρέν Πετρόβα, Ίβο Ραφαήλοβ, Καμέλια Σπάσοβα, Όλια Στογιάνοβα, Βλαντισλάβ Χρίστοβ, Ιβάν Χρίστοβ.
Find the book here
Η ποίηση είναι το λογοτεχνικό είδος, το οποίο μέχρι και σήμερα στα Βαλκάνια απολαμβάνει μία υψηλότατη θέση στα Βαλκάνια. Αυτό το προνόμιο την καθιστά μία από τις πλέον αγαπητές σκηνές στα φώτα της δημοσιότητας καλλιτεχνικής ζωής και νέων αναζητήσεων. Στους ποιητές έχει «ανατεθεί» ο ρόλος να πειραματίζονται περισσότερο με την γλώσσα από ό,τι οι δραματουργοί και οι μυθιστοριογράφου. Ωστόσο σήμερα, η γλώσσα έχει πάψει να έχει την αποκλειστική προτεραιότητα έναντι άλλων μέσων μεταφοράς ιδεών και ψυχικών καταστάσεων και το έθνος έχει δώσει τη θέση του σε άλλες συλλογικές ταυτότητες. Και οι ποιητές συχνά γίνονται μέρος του κόσμου των καλλιτεχνών – τα ποιήματά τους εντάσσονται σε performances, actions, conceptual installations, flash-mobs.
Η βουλγαρική ποίηση, όπως και κάθε άλλη, έχει περιόδους, στις οποίες ακολουθεί με τρόπο πιο ευδιάκριτο ξένα πρότυπα, και περιόδους, στις οποίες μπαίνει σε λιγότερο έντονο ποιητικό διάλογο με ξένες ποιητικές. Στα τέλη του 19ου αιώνα, το βλέμμα της επικεντρώθηκε κυρίως στη ρωσική λογοτεχνία. Ο συμβολισμός ήρθε με καθυστέρηση, μόλις στη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα, με το ενδιαφέρον στραμμένο στη γαλλική λογοτεχνία. Στο Μεσοπόλεμο, η βουλγαρική λογοτεχνική κοινότητα δείχνει μεγαλύτερο ενδιαφέρον προς τον γερμανικό λογοτεχνικό κόσμο. Μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έρχεται η εποχή που, για περίπου πέντε δεκαετίες, η λογοτεχνική ζωή στη Βουλγαρία ενορχηστρώνεται από το κράτος και τα πρότυπα έρχονται από τη Σοβιετική Ένωση. Αν διεισδύσει στη Σοβιετική Ένωση κάποια επιρροή από την σουρεαλιστική ποίηση της Λατινικής Αμερικής, τότε έρχεται και στη Βουλγαρία. Εάν στη Σοβιετική Ένωση επιτρέπεται ο ιταλικός μεταμοντερνισμός, τότε το επιτρέπουν και στη Βουλγαρία. Έτσι, το πειραματικό ρεύμα της αγγλικής ποίησης γίνεται γνωστό χάρη στο γεγονός ότι ποιητές όπως οι Ουίσταν Χιου Ώντεν (Wystan Hugh Auden), Στήβεν Σπέντερ (Stephen Spender), Σέσιλ Ντέι-Λούις (Cecil Day-Lewis) και Λούις Μακνίς (Louis MacNeice) ενδιαφέρονται για τον μαρξισμό και μερικοί από αυτούς είναι μάλιστα και μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος στη χώρα τους. Η ποίηση της Αναγέννησης του Χάρλεμ έρχεται σε βουλγαρικό έδαφος με την κοινώς αποδεκτή και εκλαμβανόμενη ως επίθεση εναντίον του αμερικανικού συστήματος λυρική διαμαρτυρία, στα ποιήματα του Λάνγκστον Χιουζ (Langston Hughes) Η ποίηση των hipsters εγκρίνεται προς δημοσίευση στα περιοδικά και στις εκδόσεις που τελούν υπό καθολικό κρατικό έλεγχο, αποκλειστικάχάρη στην κριτική της / στην κριτική που ασκεί ενάντια στον ιμπεριαλισμό η οποία είναι μέρος του ιδεολογικού της μηνύματος. Εντωμεταξύ, οι μεγάλοι Βούλγαροι ποιητές της δεκαετίας του ’60 και του ’70 βρίσκονται εκτός του πλαισίου της επισήμως προωθούμενης λογοτεχνίας. Η πραγματική τους αναγνώριση έρχεται μόνο μετά το 1989. Οι Κωνσταντίν Παυλόβ (Константин Павлов), Νικολάι Κάντσεβ (Николай Кънчев), Μπίνιο Ιβανόβ (Биньо Иванов) υπήρξαν / έζησαν ως περιθωριακοί συγγραφείς στα χρόνια που έγραψαν τα δικά τους καινοτόμα βιβλία ποίησης. Τα βιβλία τους δημοσιεύονταν με μεγάλες καθυστερήσεις, κάποια από τα ποιήματα έβγαιναν με αλλαγμένους τίτλους ή η λογοκρισία τα κατεβάζει από το τυπογραφείο. Κι τέλος, μετά τη δημοσίευση έβγαιναν κατά παραγγελίαν αρνητικές βιβλιοκρισίες από πολιτικά εξαρτημένους κριτικούς.
Η τελευταία βουλγαρική ποιητική γενιά με δεδηλωμένα αισθητικά και ηθικά κριτήρια είναι αυτή της δεκαετίας του ’90. Οι μεταμοντέρνοι ποιητές βάζουν στο στόχαστρό τους την ποίηση που υπηρετεί ιδεολογικούς σκοπούς, την στρατευμένη ποίηση. Η ποίηση της δεκαετίας του ’90 είναι αντιπαθητική (antipathetic) και απορρίπτει την ιδεολογική αισιοδοξία. Ως εκφραστικά μέσα συχνά χρησιμοποιεί τη σάτιρα και το μαύρο χιούμορ. Οι μεγάλοι ποιητές της γενιάς που έκανε την εμφάνισή της μόλις στις αρχές της δεκαετίας του ’90, καθώς επί μία δεκαετία δεν της διδόταν αυτή η δυνατότητά – οι Γκόργκι Ρούπτσεβ (Георги Рупчев), Άνι Ίλκοβ (Ани Илков), Ζλατομίρ Ζλατάνοβ (Златомир Златанов), Κίριλ Μερντζάνσκι (Кирил Мерджански), Μιγλένα Νικόλτσινα (Миглена Николчина) – ήταν ποιητές της συνεχούς ειρωνείας. Και αν υπάρχει κάποια συλλογική ουτοπία τη δεκαετία του ’90, αυτή είναι η αντίληψη για τη λογοτεχνία ως ένα καρναβάλι και για τη λογοτεχνία ως σύνδεση με τον ελεύθερο κόσμο, η συνοχή του οποίου είναι ο αυτοσαρκασμός του. Τα παράνομα λογοτεχνικά περιοδικά που κυκλοφόρησαν σε μερικά τεύχη στα τέλη του ’80 μεταφέρουν πλουσιοπάροχα στις σελίδες τους τις κραυγές των hipsters και τη σιγή κονσεπτουαλισμού (conceptualism εννοιοκρατία, εννοιολογία). Η ποίηση των Σουρεαλιστών που γίνεται γνωστή μόνο μέσα από τα έργα των λατινοαμερικανών κουμουνιστών ποιητών φτάνει από τη κοιτίδα της στις βουλγαρικές εκδόσεις, μόλις μετά το 1989.
Αυτή η πορεία της ποίησης προς την απόρριψη των συλλογικών ουτοπιών συνεχίζεται και στα έργα των πιο νέων ποιητών που περιλαμβάνονται στην παρούσα ανθολογία. Σε αυτούς, η αποδόμηση της σύνταξης, η περιπλοκότητα του ύφους και η αγάπη στον μακαρονισμό, η συχνή άρνηση της ευφωνίας, η αποστροφή από δημοφιλείς εικόνες ή η παραμόρφωσή τους, η εισαγωγή αφηγημάτων αλλά και ψευδοαφηγηματικών συνειρμών (sequentia) συνεχίζουν το κρίσιμο έργο των ποιητών που προηγήθηκαν. Ωστόσο, η κίνηση μέσα από γλωσσικά ερείπια και η αναζήτηση αποδομητικών, ως προς το ιδεολογικό, τεχνικών οδηγούν και στον πραγματικό εγκλωβισμό της ποίησης στο περιβάλλον εκείνων των συνόλων της βουλγαρικής κοινωνίας που διακρίνονται από ανώτερο μορφωτικό επίπεδο και έχουν διάθεση αυτοκριτικής . Η ποίηση των πιο νέων/νεότερων στη Βουλγαρία περιχαρακώνεται σε μερικές λέσχες (clubs), κάποια sites και σε περιοδικά με μικρή διάρκεια ζωής. Φυσικά, η άνοδος των κοινωνικών δικτύων οδήγησε και τη βουλγαρική ποίηση στο να αναδείξει τη δική της Rupi Kaur, δηλαδή τους δικούς της δημοφιλείς ποιητές του trivial intimate sharing, που προσφέρεται με έντονες ανατροπές και ρεφρέν που εύκολα απομνημονεύονται. Αλλά δεν είναι αυτό το είδος ποίησης που ανθολογείται εδώ.
Ποιες είναι ωστόσο οι κύριες αναζητήσεις των Βούλγαρων ποιητών έως 40 ετών; Μερικές φορές επανεξετάζουν τη γερμανόφωνη avant-garde και τα επιτεύγματα της συγκεκριμένης ποίησης, αλλά και της αρνητικής (negative) λυρικής του Πάουλ Τσελάν (Paul Celan), όπως και στα ποιήματα του ΒΜπΒ (ВБВ). Άλλοτε αναπτύσσουν τις δυνατότητες της μικροποίησης και του λεγόμενου διεθνούς χαϊκού, όπως στα ποιήματα του Βλαντισλάβ Χρίστοβ (Владислав Христов). Στον Ίβο Ραφαήλοβ (Иво Рафаилов) και τον Ιβάν Χρίστοβ (Иван Христов) διάλογος γίνεται σε ευρύ φάσμα αγγλόφωνων και γαλλόφωνων ποιητών ειρωνείας, και ακολούθως και με μεταυπερρεαλιστές. Ο Ιβάν Ντιμιτρόβ (Иван Димитров) διατηρεί τη γραμμή του ρωσικού κονσεπτουαλισμού και της διαγραφής με υπερπαρουσία. Το φιλοσοφικό ρεύμα των ποιητών που εμπεύονται από τον Καβάφη, τον Μπρόντσκι (Brodsky)1, τον Χέρμπερτ (Herbert)2 εκπροσωπείται από τον Μανόλ Γκλίσεβ (Манол Глишев) και τον Ιβάν Λάντζεβ (Иван Ланджев). Άλλοτε, η αφηγηματική ψευδανεκδοτολογία α λα Τσαρλς Μπουκόβσκι (Charles Bukowski) και Ρίτσαρντ Μπρόντιγκαν (Richard Brautigan) πηγάζει από όλα τα είδη καναλιών, όπως στον Στέφαν Ιβανόβ (Стефан Иванов). Οι Όλια Στογιάνοβα (Оля Стоянова), Μαρία Καλίνοβα (Мария Калинова), Καμέλια Σπάσοβα (Камелия Спасова) και Ρενέ Καραμπάς (Ιρένα Ιβανόβα) (Рене Карабаш) αντιπροσωπεύουν τη φεμινιστική εσωτερική αντιπολίτευση στην ποίηση σήμερα (και η γυναικεία γραφή μέσω αυτών αποκτά πραγματική μεστότητα). Οι πιο νέοι συγγραφείς στην ανθολογία, όπως οι Ρενέτα Μπακάλοβα (Ренета Бакалова), Ρόσεν Καραμφίλοβ (Росен Карамфилов) και η Ιρέν Πετρόβα (Ирен Петрова) κάνουν ελιγμούς σαν έμπειροι κολυμβητές ανάμεσα στους υφάλους των ειρωνικών ταυτοτήτων και την επιστροφή στην ιδέα μιας πιθανής όμορφης πραγματικότητας. Και κοινό σε όλους είναι η δυνατότητα να κάνουν την ποίηση να ηχεί από την τονικότητα της απολύτως καθομιλουμένης συμπεριλαμβανομένης της ελλειπτικής της ομιλούμενης γλώσσας, της ατέλειας και της παρορμητικότητάς της, έως τον υπερ-λογοτεχνικό λόγο που περιλαμβάνει τους ξένες λέξεις hyperism, νέα διακριτικά σημεία και τρόπο διάταξης λέξεων.
Η νέα ποίηση στηρίζεται κυρίως σε μία και μοναδική μακράς ζωής λογοτεχνική έκδοση, την εβδομαδιαία «Λογοτεχνική εφημερίδα» („Литературен вестник“). Στηρίζεται επίσης σε λίγα περιοδικά που εκδόθηκαν σε περιορισμένο αριθμό τευχών, που προωθούσαν το πείραμα – όπως τα «Βιταμίνη Β», «Εποχή», «Αλλά η ποίηση», «Υφάσματα» („Витамин Б“, „Сезон“, „Но поезия“, „Текстил“, και, πάνω απ’ όλα, το μακροβιότερο περιοδικό «Αχ, Μαρία» („Ах, Мария“). Αλλά για το τελευταίο πλέον είναι τώρα πολύ πιο ουσιαστικό να ακούγεται στη σκηνή ή να προκαλεί από την μπλογκόσφαιρα. Το 2009 φτάνουμε και σε μία μοναδική στα χρονιά έκδοση τεύχους του περιοδικού «Αχ, Μαρία» – με τη μορφή ενός blog, που συνοψίζει τα επιτεύγματα των Βούλγαρων ποιητών και πειραματιζόμενων πεζογράφων και θεατρικών συγγραφέων μετά το 1989. Αυτό το blog – http://ahmaria2009.blogspot.com/ – δεν είναι μόνο μια ανθολογία, αλλά και μια μεταλογοτεχνική πρόκληση – γιατί κάτω από κάθε δημοσιευμένο κύκλο ποιημάτων υπάρχουν καλλιτεχνικά σχόλια με περιεχόμενο παρωδίας.
Στη θέση των νεο-πρωτοποριακών παραστάσεων των ομάδων «Παρασκευή 13», «Μουχοζόλι», «Λογοτεχνικό Κουαρτέτο», «Λιτουρνέ» („Петък 13“, „Мухозоли“, „Литературен квартет“, „Литурне“) έρχονται σταδιακά Οι Ποιητικές μονομαχίες τροβαδούρων, που διοργανώνει ο Πέτερ Τσούκχοβ (Петър Чухов) από το 2005, Συγγραφή «εκ φύσεως» –παρωδιακοί διαγωνισμοί για ποιητές που γράφουν αυτοσχεδιάζοντας α λα «ζωγραφική εκ φύσεως» που διοργανώνονται από τον Πλάμεν Ντόινοβ (Пламен Дойнов) Plamen Doynov από το 2001, City Readings (Αστικά Αναγνώσματα, Градски четения) – η πιο φιλόδοξη σειρά λογοτεχνικών flash mobs που πραγματοποιήθηκε το 2009-2010 με την ιδέα των ΒΜπΒ, Καμέλια Σπάσοβα, Μαρία Καλίνοβα. Τα τελευταία χρόνια, η πιο συναρπαστική συνάντηση της νέας ποίησης δια ζώσης είναι το «Ηθοποιοί εναντίον ποιητών» (Актьори срещу поети“,), που εμφανίστηκε στο θέατρο Σφουμάτο („Сфумато“) ως διαμάχη μεταξύ του ποιητή Ιβάν Ντιμιτρόβ (Иван Димитров) και του ηθοποιού Στανισμάβ Κερτίκοβ (Станислав Кертиков).
Η πιο νέα βουλγαρική ποίηση έχει μεταμορφωθεί σε υπόγειο ποτάμι που όλα τα γκρεμίζει. Η διαφορά με την εποχή μέχρι το 1989 είναι ότι δεν είναι το κράτος που την στέλνει κάτω από τη γη, αλλά ο (εξ)ατομικισμός της κοινωνίας που ενδυναμώνεται από το Διαδίκτυο.
Ίσως πάλι μπορεί να χρησιμοποιηθεί και μία άλλη μεταφορά – η βουλγαρική ποίηση έχει μεταμορφωθεί σε ένα κινητικό γλυπτό. Αν αγγίξεις έστω ένα μικρό στοιχείο της περίπλοκης κατασκευής από ελάσματα, κρίκους, ταινίες, ραβδάκια, θα δεις πώς κινείται το άπαν και αρχίζει να μοιάζει με ένα τεράστιο κοιμώμενο δράκο που μπορεί να σε γκρεμίσει, να σε κοιμίσει, να σε θάψει, να σε αποσυναρμολογήσει και να σε επανασυρμολογήσει. Αλλά μπορείς και να μην το αγγίξεις και να μείνεις με την εντύπωση πως δεν υπάρχει καθόλου.
Γιορντάν Εφτίμοβ